Xuyên tâm liên có tác dụng gì? Lưu ý khi dùng

Vừa qua, PGS.TS Lương Ngọc Khuê – Cục trưởng Quản lý khám, chữa bệnh chia sẻ, thuốc Xuyên tâm liên trong y học cổ truyền có thể hỗ trợ điều trị COVID-19. Vậy Xuyên tâm liên là gì, có tác dụng như thế nào trong việc hỗ trợ điều trị bệnh nói chung và Covid-19 nói riêng?

Xuyên tâm liên là gì?

Xuyên tâm liên có tên khoa học là Andrographis paniculata (Burm.f.) Wall. ex Nees, thuộc họ Ô rô (Acanthaceae), hay còn gọi là công cộng, hùng bút, nguyên cộng, lam khái liên, cây lá đắng, khô đảm thảo, nhất kiến kỷ… Trong tự nhiên, Xuyên tâm liên có nguồn gốc từ Ấn Độ và Sri Lanka, sau đó được di thực và trồng phổ biến ở Nam Á, Đông Nam Á, miền nam Trung Quốc, khu vực Caribe, Trung Mỹ, Australia và châu Phi.

Đặc điểm nhận dạng:

– Thảo dược Xuyên tâm liên có thân mọc thẳng đứng, cao từ 0,3-0,8 m, nhiều đốt, nhiều cành.

– Lá nguyên, mềm, mọc đối, cuống ngắn, phiến lá hình trứng thuôn dài hay hơi có hình mác, hai đầu nhọn, mặt nhẵn, dài 3–12 cm, rộng 1–3 cm.

– Hoa màu trắng, điểm hồng, mọc thành chùm hình chuỳ ở nách lá hay đầu cành. Mùa hoa từ tháng 9 đến tháng 10.

– Quả dài khoảng 15 mm, rộng 3,5 mm, hơi nhẵn. Hạt hình trụ, thuôn dài.

Xuyên tâm liên có tác dụng gì?

Trong dân gian và Y học cổ truyên, Xuyên tâm liên không hề xa lạ, đã được dùng lâu đời với nhiều công dụng trị bệnh khác nhau.

Xuyên tâm liên: Vị thuốc nhiều công dụng nhưng bị lãng quên

Theo lương y Lê Quý Ngưu – Hội Đông y Thừa Thiên Huế, Xuyên tâm liên là một cây thuốc có rất nhiều công dụng nhưng hay bị nhiều người lãng quên bấy lâu nay.

Những năm 1980 của thế kỷ trước, Xuyên tâm liên đã từng được coi như “thần dược” chữa nhiều bệnh trong bối cảnh kinh tế khó khăn sau ngày giải phóng, ngành y tế phải đối mặt với tình trạng thiếu thốn thuốc men và dụng cụ…

Xuyên tâm liên có tác dụng kháng vi sinh vật (vi khuẩn, virus, nấm, ký sinh trùng), chống viêm, oxy hóa, ung thư… được Đông y dùng để điều trị các bệnh về gan, sốt, tiêu chảy cấp tính, tăng huyết áp, thủy đậu, bệnh phong, sốt rét, viêm nhiễm, ung thư, tiểu đường, chữa rắn cắn…

Loài thảo dược này hay dùng làm thuốc bổ cho phụ nữ sau sinh, bế kinh nguyệt. Xuyên tâm liên còn dùng trị các bệnh nấm ngứa ngoài da rất hiệu quả. Một số thầy lang chữa bệnh da liễu, chữa bỏng bằng cách thái nhỏ nghiền vụn cây Xuyên tâm liên để dùng.

Một số bài thuốc từ thảo dược Xuyên tâm liên thường dùng:

Trị lở ngứa, rôm sảy, mụn nhọt: Lá xuyên tâm liên lấy 1 nắm giã nát với rượu, sau đó xoa và đắp tại chỗ. Nên kết hợp cho uống thuốc sắc: Kim ngân hoa, sài đất, bèo cái, lá trắc bá, lá tre, mỗi thứ một nắm nhỏ, sắc đặc uống ngày một thang, chia 2 – 3 lần. Dùng đến khi khỏi thì thôi.

Chữa ho do lạnh: Chuẩn bị xuyên tâm liên 12g, địa cốt bì 10g, tang bạch bì 10g và cam thảo 8g. Tất cả các vị cho vào ấm đổ 3 bát nước, sắc còn 1 bát, chia thành 2 lần uống trong ngày. Uống lúc còn ấm. Dùng liền liên tục trong 5 ngày.

Chữa cảm mạo, đau đầu: Chuẩn bị trước xuyên tâm liên 45g tán thành bột mịn. Ngày uống 3 lần, mỗi lần cứ 2g bột thuốc, chiêu thuốc bằng nước ấm. Dùng liền 5 ngày. Sau đó ăn cháo nóng cho ổn định.

Hỗ trợ điều trị viêm amidan: Xuyên tâm liên, huyền sâm, mạch môn, kim ngân hoa mỗi vị thuốc lấy 12g. Tất cả các vị cho vào ấm đổ 3 bát nước, sắc còn 1 bát. Chia 2 lần uống trong ngày. Uống lúc còn ấm. Dùng liền liên tục trong 9 ngày.

Chữa tiểu tiện nhỏ giọt, nước tiểu vàng do nhiệt lâm: Lấy 15 lá xuyên tâm liên tươi, rửa sạch, để cho ráo rồi đem giã nát, thêm một chút mật ong, hãm nước sôi uống trong ngày. Dùng liền 5 ngày.

Hỗ trợ chữa viêm phế quản: Xuyên tâm liên, huyền sâm, mạch môn mỗi thứ lấy 12g; vỏ quýt lâu năm, cam thảo mỗi thứ 4g. Sắc đặc uống ngày một thang, chia 2 – 3 lần uống trong ngày. Dùng 9 ngày.

Kết quả nghiên cứu về tác dụng chống COVID-19 của Xuyên tâm liên

Theo trang Sức khỏe & Đời sống – Cơ quan Ngôn luận của Bộ Y tế:

Trong nghiên cứu in silico (mô phỏng, tính toán về các lĩnh vực sinh học, y dược trên máy vi tính) về một số cây thuốc có triển vọng để phòng chống và điều trị COVID-19 đã được báo cáo, Xuyên tâm liên là loại dược liệu được quan tâm và đánh giá cao.

Tại Ấn Độ, kết quả nghiên cứu của các nhà khoa học thuộc Trường Cao đẳng dược JSS (2020) cho thấy, các thành phần hóa học của Xuyên tâm liên (andrographolide và dihydroxy dimethoxy flavone) có tác dụng chống lại COVID-19 bằng cách ức chế enzym protease chính của virus này trên thử nghiệm in silico.

Andrographolide (thuộc nhóm diterpenoid lactone) – hợp chất chiết xuất từ Xuyên tâm liên là một chất ức chế tiềm năng đối với protease chính của COVID-19 (Mpro). Nghiên cứu cho thấy, andrographolide có tác dụng kết nối phân tử, phân tích mục tiêu, dự đoán độc tính và dược động học. Andrographolide đã được gắn thành công vào vị trí liên kết của COVID-19 Mpro (với điểm gắn kết là -3.094357 [A1] kcal/mol). Các phương pháp tính toán cũng dự đoán phân tử này có độ hòa tan tốt, đặc tính dược lực học và độ chính xác mục tiêu. Phân tử này cũng tuân theo quy tắc Lipinski, khiến nó trở thành một hợp chất đầy hứa hẹn, có tiềm năng sử dụng chống lại COVID-19.

Nghiên cứu của các nhà khoa học thuộc Đại học Airlangga (Indonesia) năm 2020 cho thấy, Xuyên tâm liên có tiềm năng là chất ức chế protease chính 6LU7 COVID-19. Tuy nhiên, phát hiện này cần được kiểm chứng thêm.

Tăng cường miễn dịch là chiến lược toàn cầu để chống lại đại dịch COVID-19. Xuyên tâm liên trước đây được sử dụng rộng rãi để điều trị đau họng, cảm cúm và nhiễm trùng đường hô hấp… đã được các nhà khoa học tại Đại học Jadavpur, Ấn Độ (2020) nghiên cứu nhằm mục tiêu chống COVID-19 và các con đường lây lan của nó. Kết quả cho thấy, sự hợp lực giữa andrographolide và một số hợp chất khác của Xuyên tâm liên được xác định là chất chống viêm an toàn và hiệu quả, có tác dụng đối với nhiễm trùng đường hô hấp trên, có thể làm giảm đáng kể việc sản xuất cytokine và các yếu tố gây viêm trong nhiễm virus.

Tại Trung Quốc, trong quá trình đẩy lùi đại dịch COVID-19 đã thực hiện chương trình khuyên dùng xiyanping tiêm để điều trị lâm sàng COVID-19. Xiyanping là một chế phẩm chống viêm, kháng virus được phát triển và cấp phép sử dụng ở Trung Quốc.

Đây là một sản phẩm tiêm bán tổng hợp có nguồn gốc từ thành phần hoạt tính của cây Xuyên tâm liên gồm 9-dehydro-17-hydro-andrographolide và natri 9-dehydro-17-hydro-andrographolide-19-yl sulfate. Bài báo của nhóm tác giả thuộc Tasly Pharmaceutical Group Co. Thiên Tân, Trung Quốc (2020) đã tóm tắt tác dụng dược lý và ứng dụng lâm sàng của andrographolide Xuyên tâm liên, đồng thời khẳng định các công năng thanh nhiệt và giải độc, kháng sinh và chống viêm, có tác dụng điều trị rõ ràng đối với các bệnh hô hấp bao gồm viêm phổi, viêm đường hô hấp trên do vi khuẩn, virus dựa trên một số lượng lớn dữ liệu lâm sàng đã được tích lũy. Andrographolide có tác dụng kháng virus tiềm năng trong việc điều trị COVID-19 và có thể làm giảm mức độ viêm ở bệnh nhân, cải thiện các triệu chứng hô hấp, ức chế virus và cải thiện khả năng miễn dịch của cơ thể… với tính an toàn cao.

Ngoài ra, andrographolide còn có tác dụng bảo vệ gan và có giá trị lâm sàng để điều trị các bệnh tim mạch, đồng thời có tác dụng bảo vệ đối với tổn thương gan, tim mạch do một số thuốc chống COVID-19 khác. Qua đây, có thể thấy việc điều trị COVID-19 bằng andrographolide phù hợp với lý thuyết của y học cổ truyền về vị thuốc Xuyên tâm liên.

Tại Thái Lan, tác dụng chống COVID-19 của Xuyên tâm liên đã được khẳng định hơn khi cuộc thử nghiệm lâm sàng đầu tiên đã được Viện Nghiên cứu y học cổ truyền Thái Lan (2020) tiến hành trên những bệnh nhân đã biểu hiện triệu chứng nhiễm COVID-19 nhẹ như đau họng, nhức đầu, ho hay sổ mũi. Người bệnh được cho uống 180 mg Xuyên tâm liên/ngày, chia đều làm 3 lần vào lúc 6 giờ sáng, 2 giờ chiều và 10 giờ tối, uống liên tục trong 5 ngày. Cuộc thử nghiệm cho kết quả khả quan, trong vòng 3 ngày kể từ khi sử dụng Xuyên tâm liên tình trạng sức khỏe của các tình nguyện viên mắc COVID-19 đều được cải thiện.

Các kết quả trên cho thấy, Xuyên tâm liên là vị thuốc tiềm năng trong việc phòng chống COVID-19. Bên cạnh đó, còn nhiều dược liệu khác cũng có tác dụng tốt được đánh giá như Diệp hạ châu, Kim ngân hoa, Thanh hao hoa vàng, Hoắc hương, Nghệ, Gừng, Cam thảo, Sâm Ấn Độ…

Dược liệu Xuyên tâm liên từng được coi như “thần dược”, đặc biệt trong thời kỳ bao cấp, được dùng khá phổ biến. Các nghiên cứu gần đây càng cho thấy rõ giá trị của loại thuốc này trong điều trị bệnh nói chung, và tiềm năng trong phòng chống COVID-19 nói riêng. Tuy nhiên, sản lượng trồng loại dược liệu này hiện nay còn rất ít và ít được ghi đơn cũng như tham gia trong thành phần của thuốc thành phẩm đông dược.

Xuyên tâm liên có trong bài thuốc gì?

Xuyên tâm liên là một thành phần có chứa trong bài thuốc cổ truyền Ngân kiều tán và Ngân kiều tán gia giảm, nay được Bộ Y tế hướng dẫn sử dụng trong phòng chống và hỗ trợ điều trị bệnh viêm đường hô hấp cấp  do Sars-Cov-2 (Ban hành kèm theo công văn số 1306/BYT-YDCT ngày 17/3/2020 của Bộ trưởng Bộ Y tế).

Bài Ngân kiều tán gồm các thành phần: Gia xuyên tâm liên: 12g, Thanh cao hoa vàng: 12g, Liên kiều: 8 – 12g, Cát cánh: 6 – 12g, Trúc diệp: 8g, Kinh giới: 8g, Đạm đậu xị: 12g, Ngưu bàng tử: 12g, Ngân hoa: 12g, Bạc hà: 8g, Cam thảo: 4g.

Cách bào chế: Thuốc thang sắc.

Công dụng: Thanh ôn giải độc, thăng dương ích khí.

Cách dùng: Sắc uống ngày 1 thang, uống chia đều 3 lần, sau ăn.

Bài Ngân kiều tán gia giảm, thành phần gồm: Gia Xuyên tâm liên: 12g, Thanh cao hoa vàng: 12g, Kim ngân hoa: 12g, Liên kiều: 8g, Hoàng liên: 8g, Cát cánh: 12g, Bạc hà (tươi): 12g, Đạm trúc diệp (tươi): 12g, Cam thảo: 6g, Ngưu bàng: 12g, Sinh địa: 16g, Đan bì: 12g, Đại thanh diệp: 6g, Huyền sâm: 16g, Bản lam căn: 6g.

Cách bào chế: Thuốc thang sắc.

Công dụng: Thanh ôn giải độc, thăng dương ích khí.

Cách dùng: Sắc uống ngày 1 thang, uống lúc ấm chia đều 3 lần sau ăn.

Trường hợp người bệnh có rối loạn tiêu hóa gia: Bạch truật: 16g, Hoắc hương 4-6g, nếu có ho gia Mạch môn: 12-16g, Tử uyển: 6-8g, Trần bì 6-8g, Bán hạ: 8-12.

Dựa trên bài thuốc Ngân kiều tán, Viện Y học bản địa Việt Nam kết hợp với Cty TNHH SX DP Công Nghệ Cao Nanofrance cho ra đời sản phẩm Zhealth giúp bổ phế, tăng cường sức đề kháng và hệ hô hấp.